İlimlerin Sayımı

Farabi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2023, 74 syf.
Farabi her ne kadar Aristoteles’in etkisinde kalan birisi de olsa birçok konuda farklı sınıflandırmaları ve felsefi konulara bakış açısı nedeniyle Aristoteles’ten ayrılmaktadır. Kitabın ana konusu olan ilimleri sınıflandırırken bile Aristo 3 kategoriye Farabi ise 5 kategoriye ayırmaktadır. Farabi’ye göre ilimler sırayla dil ilmi, mantık ilmi, matematik ilmi, fizik ve metafizik ilmi, nihayetinde de siyaset, fıkıh ve kelamdan meydana gelen ve ortak, genel bir adı olmayan beşinci grup ilimden oluşur.
Dil ilmine bakacak olursak bu ilim her toplulukta yedi büyük kısma ayrılır. Bu kısımlar münferit sözler ilmi, bileşik sözler ilmi, sözlerin münferit olduğu durumdaki kanunlarının ilmi, sözlerin birbirleriyle bileştikleri durumdaki kanunlarının ilmi, doğru yazma kanunları, doğru okuma kanunları ve şiir kanunları ilimleri. Burada sadece isimlerini zikredip bırakacağım. Çünkü her bir ilim çok teferruatlı olduğu için o ilimlerin içeriğinde neler olduğunu kitabı okuyarak öğrenmenizi isterim.
Mantık ilmini ise Aristo’dan biraz farklı olarak birkaç konu daha ekleyip öyle kategorize etmiştir. Bunlar; Yorum Üzerine, Birinci Analitikler (Kıyas), İkinci Analitikler (Burhan), Topikler, Sofistik Delillerin Çürütülmesi, Retorik ve Poetika. Eğer mantık ilmini bilmezsek, doğruya sahip olanın ona sahip olduğunu, nasıl sahip olduğunu, hangi bakımdan sahip olduğunu, delillerinin düşüncesinin doğruluğunu nasıl zorunlu kıldığını, yine onlardan yanlışa düşmüş olanın veya mugalata yapanın yanlışa düştüğünü veya mugalata yaptığını, hangi yönden mugalata veya hata yaptığını, delillerinin neden düşüncesinin doğruluğunu icap ettirmediğini kesin bir biçimde bilemeyiz. İnsanın yaradılıştan sahip olduğu ruh kuvveti diğer hayvanlarda olmayıp sadece insana has olan bir tamyiz yetisidir. İnsanın sanatları ve ilimleri elde etmesi ise tamyiz yetisi sayesindedir.
Üçüncü ilim olan matematik ilmi ise yedi ana bölüme ayrılır.
-Aritmetik ilmi;  bu isimle bilinen ilimler iki tanedir: biri ameli aritmetik ilmi diğeri ise nazari aritmetik ilmi. Ameli aritmetik ilmi sayısının tespitine ihtiyaç duyulan şeylerin sayılan sayılar olmaları bakımından inceleyen ilimdir. Çarşıda, alışverişte kullandığımız sayılar bunlardır. Nazari aritmetik ilmi ise sayıları zihinsel bakımdan sayılan her şeyden bağımsız olarak inceleyen ilimdir.
-Geometri ilmine (‘ilm al-handasa) gelince, bu adla bilinen ilimler de iki tanedir: amelî geometri ilmi, nazarî geometri ilmi.
-Diğer alt ilimler ise optik ilmi, astronomi ilmi, müzik ilmi, ağırlık ilmi ve tedbir ilmidir.
Dördüncü ilim olan tabiat ve ilahiyat ilmine gelecek olursak adından da anlaşılacağı üzere ikiye ayrılıyor.
-Tabiat ilmi tabii cisimleri inceler. Ayrıca bu cisimlerde var olan arazları, bu arazların kendilerini ve bu kendilerinden ötürü var oldukları şeyleri bildirir. Bu cisimler içerisinde sanat ürünü olma değerini taşıyan cisimler vardır. Sanat ürünlerine birkaç örnek vermek gerekirse kılıç, elbise, bardak vs. gibi cisimler. Sanat ürünü olan cisimlerin kendileri için var oldukları şeyler, onların imal edilmelerindeki amaçlardır. Sanat ürünü olan her cisimler iki şeyin birleşmesi ve birbirini tamamlaması ile o iki şeyden her biri bilfiil kemal ve özleri ile meydana gelir. Tabiat ilmi sekiz büyük kısma ayrılır.
Birincisi ister basit ister bileşik olsun, bütün cisimlerin paylaştığı ilkeleri ve bu ilkelere tabi olan arazları araştırır.
İkincisi ise basit cisimlerin var olup olmadığı, eğer varsa hangi cisimler olduklarının araştırılmasıdır.
-İlahiyat ilmi üç kısma ayrılır.
Birincisi varlıklar ve onlara varlık olması bakımından arız olan şeylerin araştırılmasıdır.
İkincisi nazari ilimlerde bulunan burhanların ilkelerinin araştırılmasıdır.
Üçüncüsü ise ne cisimle olan ne de cisimlerde bulunan varlıkların araştırılmasıdır.
Son grup ise ilim ise siyaset, fıkıh ve kelam ilimlerinden oluşur.
Öncelikle siyaset ilmini ele alalım. Siyaset ilmi iradi fiillerle iradi hayat tarzlarının çeşitlerini, insanda var olmaları gerektiği biçimde bulunmaları için nasıl düzenlemeleri gerektiğini ve fiillerin uğruna icra edildiği hayat tarzlarının hayat geçirilme amaçları arasında ayrım yapar. Ayrıca bu ilim, toplumda genel olarak kabul görmüş olan ve mutluluk kaynağı olarak düşünülen şeylerin aslında insana mutluluk sağlamadığını gerçek mutluluğun bu dünyada asla mümkün olamayacağını ancak bir sonraki hayatımızda yani ahirette ebedi mutluluğa erişebileceğimizi ortaya koyuyor. Haz, şan, şöhret, karâme gibi basit şeylerin peşinden koştuğumuz takdirde asıl mutluluğu kaçıracağımızı söylüyor.
Fıkıh ilmi sayesinde insanlar kanunkoyucunun açık olarak belirtmediği konularda, diğer haklarında kesin karar verilen konulara bakarak belirleme gücünü elde eder ve kanunkoyucunun gönderdiği dinin amacına uygun olarak çalışma imkanına kavuşur.
Son olarak kelam ilmi ise özetle dinin belirtmiş olduğu fiilleri üstün kılmaya ve bu inançlara karşı olan her şeyi çürütmeye çalışan bir ilimdir.